Donderdag 9 april 2015
Rachmaninov, bewaker van de traditieSommige critici zouden hun bedenkingen kunnen hebben ten aanzien van het werk van Serge Rachmaninov. Zeker, de Rus mag beschouwd worden als een anomalie in een tijd dat de klassieke muziek zich collectief ontdeed van de ballast van de Laatromantiek. Nieuwe wegen werden er ook in het Russische rijk gebaand, door bijvoorbeeld de excentrieke Alexander Scriabin; en natuurlijk vooral door de jongere Igor Stravinsky. Rachmaninov had echter weinig op met de tegen atonaliteit aanleunende stijl van de eerste, en waarschijnlijk nog minder met de woeste, ontwrichtende polyritmiek van de laatste. Moeten we echter stellen dat iemand die vasthoudt aan het oude per definitie geen bestaansrecht heeft in de kunst? Oordeelt de muziekgeschiedenis pas dan positief over een componist wanneer hij vernieuwingen heeft aangebracht? Doorgaans is dat inderdaad zo, maar in het geval van Rachmaninov dienen er enige kanttekeningen geplaatst te worden.
Rachmaninov verdient zijn plaats in het pantheon der grote klassieke componisten alleen al op grond van het feit dat hij als pianist al zijn tijdgenoten in de schaduw stelde. Zoals bekend beschikte de Rus over buitengewoon grote handen met lange, dunne vingers. Voor wat het vooroordeel waard is, Rachmaninov had dus echte pianohanden. Naast zijn ijzeren oefendiscipline stelden die overigens zeer krachtige vingers hem in staat om de ingewikkeldste akkoordgrepen moeiteloos en kristalhelder van zijn muzikale palet af te laten spatten. En vanuit dit technisch kunnen componeerde hij, net zoals Chopin en Liszt dat deden. Het leverde een groot aantal van de mooiste stukken uit de pianoliteratuur op, zei het dat Rachmaninov zich - anders dan Liszt - nooit bezondigde aan puur machtsvertoon. Hij speelde en componeerde niet omwille van de virtuositeit; hij wilde de wereld een oeuvre nalaten dat uitblonk in elegantie en schoonheid. En daar is hij in geslaagd. Wie kent niet het wervelende begin van zijn tweede pianoconcert, dat ons meesleept naar de meest duizelingwekkende hoogten van de Romantiek? Of zijn al even majesteitelijke prelude in C? Rachmaninov is de Rolls Royce onder de piano componisten. Hij zoemt met grote vaart over de snelweg, en de luisteraar als medepassagier kan weinig anders doen dan zich overgeven aan deze perfecte combinatie van pracht, kracht en comfort.
Er valt nog een reden aan te wijzen waarom Rachmaninov tot de groten behoort. Zijn Vespers (of De Nachtwake, zoals hij het stuk zelf betitelde) wordt algemeen gezien als het mooiste dat de Russisch Orthodoxe kerkmuziek heeft voortgebracht. Voor deze compositie greep Rachmaninov onder andere terug op de zogeheten Znamenny samenzang, een stijl van zingen die we een Russische variant van het Gregoriaans zouden kunnen noemen. Znamenny was al sinds de 17e eeuw min of meer in onbruik geraakt. Dit verval was te wijten aan het feit dat nog maar weinigen de geheel eigen notatie van dit muzieksysteem doorgrondden; en ook aan het feit dat Rusland voor zijn culturele ontwikkeling de blik steeds meer op het westen richtte. Duitse en Italiaanse harmonieën hadden hun intrede gedaan in de Russische kerkmuziek en verdrongen de aloude zangpraktijken. Rachmaninov blies de Znamenny traditie nieuw leven in, en wel met zoveel meer overtuiging dan zijn voorganger Tchaikovsky (ook deze had voor zijn Nachtwake gebruik gemaakt van Znamenny), dat het stuk al direct na de eerste opvoering ingedeeld werd bij de beste Russische composities aller tijden.
Het kan vreemd lopen met de waardering voor een componist. Borduurt hij voort op dat wat er kort vóór hem in de mode was, dan wordt hij afgedaan als saai en ouderwets. Ontrukt hij echter een verloren gegane traditie van eeuwen terug aan de vergetelheid, dan ziet men hem als een belangwekkend vernieuwer. Vooropgesteld dat hij er dan wel iets moois van weet te maken natuurlijk, en ook niet zomaar de oude gebruiken klakkeloos imiteert. Zijn eigen stijl moet duidelijk herkenbaar blijven. En Rachmaninov had beslist een eigen stijl. Hierboven vergeleken we het idioom van de Rus al met een luxe auto: onder zijn handen werd de degelijke jeep van het Znamenny omgetoverd tot een soepel rijdende Rolls Royce.
Geniet u komende zondag van een ritje in Rachmaninov’s Nachtwake op. 37. We draaien dan ‘Blazhen muzh’ (Gezegend is de Mens), de derde van vijftien gezangen waaruit het stuk bestaat.
Playlist OUD ANDERS, zondag 12 april 2015 op AAFM van 22.00 tot 23.00 uur
01. Hungarian Dances nos. 1 & 10 - Johannes Brahms - 4.58
02. Frank Zappa: The Girl In The Magnesium Dress - Ensemble Intercontemporain & Pierre Boulez - 3.12
03. All-Night Vigil: Blessed is the Man - Serge Rachmaninov - 4.11
04. Four Rivers - John Zorn - 3.54
05. Frank Zappa: Outside Now Again - Ensemble Intercontemporain & Pierre Boulez - 4.06
06. The Blackbird - Cindy Cox - 3.53
07. Sly - Herbie Hancock - 8.20
08. A Delicate Road Pt. 2 - John Morton & Steve Hardwick - 6.47
09. Frank Zappa: Outside Now Again - Le Concert Impromptu - 5.25
