Donderdag 12 februari 2015
Volgens de Evangeliën zou de stervende Jezus aan het kruis nog zeven keer gesproken hebben. Wat hij zei wordt aangeduid als De Zeven Laatste Woorden, of ook wel de Kruiswoorden. Met deze uitlatingen liet de zoon van God voor een laatste maal zien wie hij was: een bijzondere persoon die consequent vasthield aan de vergevingsgezindheid die hij tijdens zijn leven predikte, maar die ook momenten van wanhoop kende. Die vertwijfeling maakte hem menselijk.Door de eeuwen heen hebben een aantal beroemde componisten de Kruiswoorden als thema voor een compositie gekozen. Wij noemen de Duitse componist Heinrich Schütz, de jonge Italiaan Pergolesi en natuurlijk Franz Joseph Haydn, wiens ‘Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze’ in verschillende settings aan ons overgeleverd werd. Oorspronkelijk schreef Haydn het stuk voor een klassiek symfonieorkest, maar er bestaat ook een versie voor koor en een voor strijkkwartet.
Misschien moesten we tot de twintigste eeuw wachten op een Zeven Woorden dat volledig recht doet aan de gruwelijke marteldood die een kruisiging nu eenmaal is. Mooie, sombere klanken alleen volstaan niet; de sfeer van het schokkende tafereel roept om dissonanten en geweld. Dit kon pas in onze tijd, nadat Stravinsky met zijn Sacre de muziek bevrijd had van haar dwingende structuren en harmonieën. ‘Lelijke’ klanken kregen opeens bestaansrecht, en waar zouden ze beter op hun plaats zijn dan in een compositie over de kruisiging? Let wel, voor een kwalitatief hoogstaande toonzetting van de Kruiswoorden denken we niet aan het muzikale equivalent van zoiets onzinnigs als Mel Gibson’s ‘The Passion of the Christ’. Als het er in werkelijkheid aan toe was gegaan zoals de Amerikaan beschreef, dan zou Jezus het kruis niet eens gehaald hebben. Nee, we hoeven het bloed niet horen vloeien en evenmin de zwepen horen knallen, maar verlangen veeleer naar een verklankbeelding van het psychologische drama dat zich voltrekt in een mens die ondraaglijk lijdt.
De Russische componiste Sofia Gubaidulina (1931) nam het op zich om gestalte te geven aan haar persoonlijke visie op de kruisiging. Zoals de meesten van haar collega’s in haar land werd Gubaidulina geplaagd door het Sovjet ministerie van cultuur, dat afkerig was van ‘onproletarische’ avant-garde geluiden. Het volk zou dit soort muziek niet begrijpen; componisten werden dus dringend verzocht afstand te nemen van verderfelijke westerse invloeden. De onverzettelijke Tartaarse durfde het echter als geen ander aan om de autoriteiten tegen de haren in te strijken. Ze hield vast aan het ontwikkelen van haar eigen sonisch spectrum, zelfs toen bezorgde vrienden haar waarschuwden dat ze dit niet zo openlijk moest doen.
Gubaidulina’s ‘Sieben Worte’ voor strijkers, cello en accordeon zag in 1982 het licht. De Russische woonde toen nog in de USSR. In het stuk komen alle eigenschappen van de mens Jezus aan bod. Het tot op het laatste moment volgehouden erbarmen, zijn naastenliefde, maar ook de wanhoop en het lijden van de gewone mens; al deze aspecten worden op hun eigen unieke wijze uitgebeeld. De sfeer van het stuk varieert van liefelijk en ingetogen naar dreigend en somber, en soms overweldigt het ons met agressieve uitbarstingen. Alles bij elkaar horen we een caleidoscopisch klankentapijt dat door zijn snel afwisselende stemmingen de verscheurdheid van een stervende verbeeldt; we gaan in een ommezien van ‘Himmelhochjauchzend’ naar ‘Zum Tode betrubt’.
Oud Anders laat u zondag het vierde deel van deze compositie horen. ‘Vater, Vater, warum hast du mich verlassen’ is het vierde woord van Christus aan het kruis. Hij sprak het uit omdat hij besefte dat hij er in het uur van zijn dood alleen voor stond. De beker met gif moest hij tot de bodem leegdrinken zonder te kunnen rekenen op goddelijke interventie. Alleen dan kon hij zijn opdracht vervullen.
Dankzij de inspanningen van Reinbert de Leeuw werd Sofia Gubaidulina in ons land al geëerd nog voordat ze na de val van de Berlijnse muur haar geboorteland verliet en zich vestigde in een dorpje nabij Hamburg. Ze is inmiddels 83 en schrijft nog steeds muziek. Ze wordt gezien als een van de grootste nog levende componisten.
Playlist OUD ANDERS, zondag 15 februari op AAFM, 22.00 tot 23.00 uur
01. Outlier - John Morton - 4.02
02. Raise A Little Hell - Her & Kings County - 2.52
03. Misty (Erroll Garner) - Peter Soave & Nando de Luca - 4.14
04. Ongeveer - Eefje de Visser - 4.41
05. Atomic Dog - George Clinton - 4.10
06. Sieben Worte: Vater, Vater, Warum Hast Du Mich Verlassen - Sofia Gubaidulina - 9.52
07. Full Moon And Empty Arms - Bob Dylan - 3.26
08. Fixed Elswhere - Evan Parker, Derek Bailey & Han Bennink - 5.09
