Donderdag 23 oktober 2014
Behalve het aapje in de titel bleek ook de presentator van Oud Anders het spoor bijster tijdens zijn inleidende praatje over de Indonesische gamelan muziek: de gamel (Javaans voor hamer) werd volgens hem door de goden aan de mens geschonken opdat hij ermee zou musiceren. Zo zat het echter niet. Dat verhaal gaat over een ander land, een andere mythologie en een ander instrument. De gamelan – verzamelnaam voor zowel de slaginstrumenten, de muziek als de spelers – werd ontwikkeld door de god Sang Hyang Guru, die rond 230 AD als koning over heel Java regeerde. Hij vond de gong uit om de goden boodschappen te sturen. Naarmate de berichten aan zijn collega’s ingewikkelder werden voegde hij steeds meer gongs en andere instrumenten toe. Aldus werd de gamelan geboren, een uitgebreide set van metalen slag- en strijkinstrumenten, tamtams, xylofoons en bamboefluiten. Dit verhaal uit de Indonesische mythologie benadrukt het mysterie en de ongrijpbaarheid van de muziek.Het is gemakkelijk om de plank mis te slaan wanneer we iets over de gamelan willen zeggen. De muziek lijkt geen vastomlijnde wetten te kennen, zoals onze westerse harmonieleer. De verwarring begint al wanneer we ons ervan bewust worden dat geen enkele gamelan set op exact dezelfde wijze gestemd is. Dat wordt zelfs als onwenselijk beschouwd. Iedere instrumentenbouwer houdt er namelijk zijn eigen rituelen op na bij het ontwerpen van de gongs. Het kopiëren van een bestaande set wordt zelfs ervaren als een belediging voor de oorspronkelijke maker. Zo klinken twee op het oog identieke gongs net even anders als ze afkomstig zijn van verschillende bouwers; het uiterlijk van een instrument zegt dus weinig over de toonhoogte waarin het gestemd werd. Een gamelan ensemble doet er dan ook goed aan om zijn set bij een en dezelfde bouwer te bestellen, want alleen dan passen de klanken van de verschillende instrumenten bij elkaar.
Nog meer verwarring ontstaat er wanneer we proberen het gamelan genre in het kort te beschrijven. Denkt u maar even aan onze klassieke muziek: met uiteenlopende figuren als Bach en Bartok in haar rangen lijkt westers klassiek nauwelijks te vatten in een eenduidige definitie. Zo is het ook met gamelan. De gedocumenteerde geschiedenis van deze bijzondere muziek beslaat meer dan duizend jaar. In de loop der eeuwen hebben zich talloze stijlen ontwikkeld, niet in de laatste plaats vanwege bovengenoemde eigenaardigheden met betrekking tot het stemmen van de instrumenten.
Toch kunnen er een paar algemene zaken over gamelan gezegd worden. De muziek maakt gebruik van twee toonstelsels, de pelog (vijf tonen) en de slendro (zeven tonen). Dan zijn er in principe twee hoofdstromingen, die van Bali en Java. De eerste stijl wordt gekenmerkt door felle, contrastrijke dynamiek, terwijl de tweede zich meer lijkt te oriënteren op de melodieuze, vriendelijk klinkende structuren.
Met de aansprekende titel ‘aapje in de war’ presenteert Oud Anders zondagavond een voorbeeld van West-Javaanse gamelan uit de regio Sunda. Het stuk wordt uitgevoerd door het gerenommeerde ensemble Gamelan Lingkungan Seni Degung. De groep hanteert een verfijnde stijl van musiceren (gamelan degung) zoals dat gebruikelijk was aan de koningshoven van Java. Een afbeelding van de charmante lutung - de langoer, oftewel de langstaartaap – vindt u bovenaan dit artikel. Die moesten we natuurlijk bijvoegen.
Playlist OUD ANDERS, zondag 26 oktober 2014 op AAFM, van 22.00 tot 23.00 uur
01. The Brightest Form Of Absence pt. VIII - Hans Thomalla - 2.58
02. Romance Op.11 - Antonin Dvorak - 11.55
03. High Heel Sneakers - Buddy Guy & Junior Wells - 4.56
04. Winterreise: Gute Nacht - Franz Schubert - 5.24
05. Lutung Bingung - Gamelan Lingkungan Seni Degung - 4.23
06. The Devil Never Sleeps - Iron & Wine - 2.06
07. Woodland Bop - Tyrannosaurus Rex - 1.39
08. A Season In Hell (fragment) - John Zorn - 4.30
