Donderdag 6 februari 2014
In onbruik geraakte muziekinstrumenten kunnen soms een nieuw leven krijgen wanneer een durfal ermee gaat experimenteren. We noemen als voorbeeld een man die de meesten ten onrechte zullen zien als een ouderwetse componist: Franz Joseph Haydn! Jawel, Papa Haydn, zoals hij liefkozend genoemd werd, heeft een instrument als de lira organizatta voor de ondergang behoed. Het geval ziet er al even onwaarschijnlijk uit als het klinkt; het is een soort hurdy-gurdy, een draailier, uitgerust met kleine orgelpijpen. Ook heeft Haydn zich behoorlijk uitgesloofd voor de barytone, een grote basviool met een extra set snaren. Op die snaren kan getokkeld worden, maar ze kunnen ook onaangeraakt meetrillen met de melodie die op de reguliere snaren wordt gespeeld.
Laten we Haydn dus vooral niet beschouwen als een componist die zich niet buiten de gebaande paden durfde te begeven. Ten eerste baande deze vernieuwer die paden zelf – Haydn wordt beschouwd als de grondlegger van de klassieke symfonie, het strijkkwartet en de moderne sonate – en ten tweede waagde hij zich aan instrumenten waar niemand meer naar omkeek. Dankzij hem wordt er nog steeds volop muziek gecomponeerd voor de lira en de barytone.
De pianola, of de player piano zoals de Amerikaanse term luidt, is ook zo’n instrument dat vergeten dreigde te worden. Uitgevonden tegen het einde van de 18e eeuw won deze automatisch spelende piano tot aan de jaren twintig aan populariteit als een soort voorloper van de radio en grammofoon. Voor het gemak vatten we de ingewikkelde pneumatische techniek van de pianola in een zin samen: geponste gaten in een draaiende pianorol trokken via een mechaniek de hamertjes van de toetsen naar beneden en produceerden zodoende de gewenste klanken. De pianorol legde dus muziek van beroemde pianisten vast, zodat men ook buiten de concertzaal van hen kon genieten. Eventueel in de huiskamer - en dat geeft al direct een onoverkomelijk probleem aan. Voor een zevenkoppig armeluisgezin dat op een enkele kamer bivakkeerde werd het met de aanschaf van een pianola wat krap binnenshuis, en nog krapper met de beurs. Geen Gershwin voor eenvoudige arbeiders; zij konden de entreeprijzen voor diens concerten niet betalen, laat staan een pianola kopen.
Dankzij de opkomst van radio en grammofoon werd de toegang tot muziek voor velen opeens betaalbaar. Tegelijkertijd luidde deze nieuwe technologie de ondergang van de player piano in. Het apparaat vormde hooguit nog een nostalgisch verzamelobject voor liefhebbers van historische rariteiten.
Totdat de Amerikaanse componist Conlon Nancarrow (1912-1997) zich over het instrument ontfermde. Hij raakte er onmiddellijk van gecharmeerd. Want behalve dat bestaande composities onveranderd in de pianorollen geponst konden worden, zou een muzikant ook specifiek voor player piano’s kunnen schrijven. En dan opende zich een landschap van onbegrensde muzikale mogelijkheden! De snelheid van een stuk kon opgevoerd worden, meerdere partijen tegelijkertijd ‘gespeeld’: een pianola fungeerde dan als een soort meersporen bandrecorder die de luisteraar aan een hagelbui van klanken blootstelde.
Nancarrow heeft een groot aantal composities voor de player piano geschreven. Zijn werk wordt heden ten dage beschouwd als een van de spectaculairste uitingen van de avant-garde. De muziek is zo goed als onspeelbaar voor pianisten, want met hun handen kunnen zij de gecompliceerde polyritmiek en het duizelingwekkende tempo van de stukken niet bijbenen.
De stijl en techniek van Nancarrow vindt nog steeds navolgers. Wij laten u zondag een musicus horen die in de geest van zijn briljante voorganger componeert. De Duitser Michael Denhoff heeft een volledig album gewijd aan muziek voor player piano’s . Voor de opnames mocht hij gebruik maken van Nancarrow’s zelfgebouwde, en inmiddels gerestaureerde instrumenten.
Invention 10 begint rustig, maar zet u die paraplu maar op. Het gaat kletteren.
Playlist OUD ANDERS, zondag 9 februari op AAFM, van 22.00 tot 23.00 uur
01. Love That Bomb - Dr. Strangelove & The Fallouts - 1.43
02. Marimba Spiritual - Evelyn Glennie - 8.57
03. Conga - Maurice Ohana - 5.00
04. Stabat Mater dolorosa - Giovanni Battista Pergolesi - 4.29
05. Opus 23B (A) - Anthony Braxton - 8.54
06. Ketawang Subakastawa - lokale groep uit Solo - 6.30
07. De Schilderijententoonstelling: ll vecchio castello - Modest Mussorgski - 4.40
08. 12 Inventions for Piano Players Op 88: Invention 10 - Michael Denhoff - 3.13
