Donderdag 18 juli 2019
Geen enkele componist kan het volledig zonder muzikale opleiding stellen. De klassieke toonkunst is immers zo weids en complex dat het ondoenlijk wordt voor zelfs de meest monomane individualist om alle aspecten ervan te doorgronden. Toch zijn er mensen die een heel eind komen zodra het om zelfstandige muzikale kennisverwerving gaat. We noemen hen dilettanten, amateurs, of – om voorbij te gaan aan de negatieve connotaties van die termen - in het beste geval autodidacten. Zo iemand was de componist Toru Takemitsu (1930 – 1996). Ergens tussen 1948 en 1952 heeft de beroemdste musicus van Japan weliswaar wat lessen compositieleer gevolgd bij Yasuji Kiyose, maar daar liet hij het bij. Voor zijn eigenlijke scholing bewandelde Takemitsu de weg van de totale onderdompeling, waarbij hij in eerste instantie de traditionele Japanse muziek uit de weg ging. Daar was een reden voor: als veertienjarige werd hij, net zoals andere jongens van zijn leeftijd, gedwongen dienst te nemen in het Japanse leger. We schrijven 1944; de tweede wereldoorlog was nog lang niet voorbij, en zoals u weet, ging het Japanse militaire apparaat niet bepaald zachtzinnig om met het jonge kanonnenvlees. De uiterst frêle Takemitsu, die ook in zijn volwassen leven nooit meer dan 45 kilo zou wegen, heeft de harde, nationalistische cultuur in het leger als bijzonder onprettig ervaren. Naar eigen zeggen riep Japanse klassieke muziek slechts bittere herinneringen bij hem op. Pas in de jaren ’60 begon hij de muzikale modellen van zijn vaderland in zijn muziek te verwerken.
Tijdens zijn diensttijd luisterde Takemitsu naar Franse chansons. Heimelijk draaide hij platen op een grammofoon met zelfgemaakte bamboe naald. Het is maar goed dat hij daar nooit op betrapt is, want een Japanse soldaat mocht natuurlijk niet naar de muziek van de vijand luisteren. Die chansons vormden zijn eerste kennismaking met westerse klanken. Tijdens de zeven jaar durende Amerikaanse bezetting van Japan werd dat jazz en Europees klassiek.
Takemitsu’s eerste composities gingen echter een heel andere kant op. Net zoals elders in de wereld kregen jonge modernisten in Japan belangstelling voor klanken die alle tradities overboord zetten. Dit gold ook voor Toru Takemitsu. Samen met een aantal gelijkgestemde zielen richtte hij het collectief Jikken Kobo op, dat wars was van opleidingen aan conservatoria en al helemaal niets van de oude Japanse kunstmuziek moest hebben. En zo vonden allerlei geluiden die niet noodzakelijkerwijs door instrumenten werden voortgebracht hun weg naar de serieuze muziek, dit na een intensieve bewerking in de studio. Pierre Schaeffer, de uitvinder van de term musique concrète, geldt als de pionier van dit genre. In feite ontwikkelden de Japanse en Franse avant-garde hun rebelse klankstructuren echter onafhankelijk van elkaar, en min of meer in hetzelfde tijdsgewricht.
Als zo vaak keerden vele muzikanten die op jonge leeftijd de muziek ‘omver wensten te werpen’ later in hun carrière op hun schreden terug. Ze begonnen weer composities te maken die voor de oren van de gewone luisteraar wat acceptabeler waren. Takemitsu vond zijn ware bestemming toen hem door een oudere collega een analyse van de muziek van Olivier Messiaen overhandigd werd. Via Messiaen ontdekte Takemitsu de componist die de rest van zijn leven een grote invloed op hem zou blijven uitoefenen, namelijk de Fransman Claude Debussy. Van deze impressionist leerde Takemitsu met timbre te toveren. Timbre moet u als volgt zien: een bepaalde toonhoogte, geproduceerd door verschillende instrumenten, wordt als zodanig herkend. Toch lijkt het anders, omdat een piano nu eenmaal niet hetzelfde instrument is als een gitaar of hobo. Dit heet verschil in timbre. Dan kan die toonhoogte ook nog op één instrument steeds anders weergegeven worden; een snaar van een gitaar kunt u bijvoorbeeld met uw nagels of met het vlees van uw vingers aanslaan. Het klinkt dan heel anders, en ook dat heet verschil in timbre. Een orkest heeft een eindeloos palet aan klankkleuren tot zijn beschikking wanneer er zoveel mogelijk speeltechnieken van de diverse instrumenten aangewend worden. Takemitsu begreep heel goed wat er allemaal mogelijk was wanneer je al die timbre verschillen met elkaar ging combineren.
Vanaf de jaren ’60 zou Takemitsu zich heroriënteren op de Japanse traditionele muziek. En dat is niet zo vreemd voor een componist die zich spiegelde aan Debussy en Messiaen. Beiden verwerkten immers hun indrukken van de hen omringende natuur in hun composities – precies wat de klassieke Japanse muziek al eeuwenlang deed, en nog steeds doet. In zijn werken zet Takemitsu de westerse en Japanse structuren niet platvloers naast elkaar, zoals je wel bij minder begaafde Aziatische componisten ziet, maar komt hij tot een doorwrochte synthese van beide modellen.
Zondagavond draait Oud Anders Toru Takemitsu’s ‘I Hear The Water Dreaming’. Het is een concert voor orkest en dwarsfluit, uitgevoerd door het BBC Symphony Orchestra onder leiding van Sir Andrew Davis. De fluitist is Patrick Gallois.
PLAYLIST OUD ANDERS, ZONDAG 21 JULI 2019 OP AAFM, 19.00 - 20.00 UUR
01 Nove Alla Turca - Renaud Garcia-Fons & Claire Antonini - 3.48
Een combinatie die je niet verwacht: Renaud Garcia-Fons op de double bass en Claire Antonini op de theorbe (een grote luit met een lagere stemming)
02 Tamalpais (for Elissa Guest) - John Zorn - 4.08
Tamalpais staat op Zorn’s Alhambra Love Songs uit 2009, een album dat door de critici onthaald werd als een van zijn sympathiekste producties
03 Deep Black Vanishing Train - Mark Lanegan Band - 3.07
De hese stem van Mark Lanegan op zijn best. Deep Black Vanishing Train is een prachtig nummer van zijn album Blues Funeral
04 Sevgiliye Verilen Soz - The Secret Ensemble & Masha Vahdat - 8.10
Zangeres Masha Vahdat uit Iran wordt begeleid door een groep Turkse en Iraanse instrumentalisten. En als we het dan over stemmen hebben: de hare is onvergetelijk
05 Hika: In memoriam Toru Takemitsu - Leo Brouwer - 8.02
De Cubaanse gitarist en componist Leo Brouwer (1939) heeft een groot aantal fraaie klassieke composities voor de akoestische gitaar op zijn naam staan. Eigenlijk had hij zijn eigen stijl al bepaald nog voordat hij op 16-jarige leeftijd aan het Conservatório de Havana ging studeren. Hier hoort u zijn hommage aan de Japanse componist Toru Takemitsu
06 Mystical One - George Harrison - 3.45
Over George Harrison hoeven we niet veel te zeggen. Mystical One staat op zijn album Gone Troppo, dat Australisch slang is voor gek worden door tropische hitte
07 Sauts - Pierre Henry - 3.56
Pierre Henry, pionier van de musique concrète zei ooit dat de muziek vernietigd moest worden. Na het beluisteren van Sauts zult u het met ons eens zijn dat hij de daad bij het woord voegde. Hou u vast
08 I Hear the Water Dreaming - Toru Takemitsu - 10.50
Takemitsu schreef zijn I Hear the Water Dreaming in 1987. Het is een werk voor fluit en orkest en was geïnspireerd door de mythologie en kunst van de aboriginals
09 Good Til Now - Gillian Welch - 3.56
Het tijdschrift The New Yorker omschreef de muziek van Gillian Welch als tegelijk vernieuwend en herinnerend aan vergeten muzikale vormen van het Amerikaanse platteland. Good Til Now is van haar album Hell Among the Yearlings uit 1998
10 Oriental Bass - Renaud Garcia-Fons - 6.38
- zie track 01: Renaud Garcia-Fons doet dingen op de double bass die maar weinigen hem nadoen
