Donderdag 21 maart 2019
Het klassieke duel tussen een dirigent en zijn orkestleden wordt tegenwoordig vrijwel altijd in het voordeel van de laatsten beslecht. Dit heeft alles te maken met het feit dat de arbeidsvoorwaarden voor uitvoerende klassieke muzikanten sinds de dagen van Toscanini sterk verbeterd zijn. Een dirigent kan in onze tijd niet meer naar willekeur beschikken over hen die zijn zienswijze moeten uitdragen; hij kan er zelfs op rekenen het hele orkest tegen zich te krijgen als hij er blijk van geeft de nodige sociale vaardigheden te missen. Volgens sommigen heeft ook de toename van vrouwelijke orkestleden ertoe bijgedragen dat een dirigent op zijn (of haar) tellen moet passen. De moderne vrouw, ook die binnen een orkest, is er namelijk niet van gediend dat een of andere ouderwetse drilmeester haarzelf of haar collega’s tot de grond toe afbrandt. Gedraagt u zich, maestro, of u kunt uw baton aan de wilgen hangen.Dat het vroeger wel anders was illustreren we in onderstaande paragrafen aan de hand van een aantal anekdotes die soms grappig zijn, maar af en toe ook pijnlijk. We komen ten slotte uit bij de heer Fritz Reiner, wiens onwrikbare geloof in de rechteloosheid van zijn muzikale onderdanen wat ons betreft de kroon spant.
We noemden al Arturo Toscanini; de tirades van deze dirigent zijn legendarisch. Zie voor een fraai voorbeeld de eerste video onder dit artikel. Helaas is er geen beeld bij, maar het gebrul van de man wordt tamelijk goed vertaald. Toscanini valt hier herhaaldelijk uit naar de de contrabassisten, die hij verwijt altijd te laat te zijn. Ze hebben geen oren of ogen, hij maakt ze uit voor ezelskoppen, en het liefst zou hij ze allemaal een schop onder hun kont geven. Jawel, dat laatste zegt hij letterlijk. Wie zou er nu nog onder zo’n man willen werken? Niemand meer, maar toentertijd vochten muzikanten voor een plaatsje in zijn orkest. Toscanini behoorde per slot van rekening tot de absolute top. Niemand kon een orkest beter laten zingen dan de Italiaanse grootmeester.
Genant wordt het met Toscanini’s Britse collega Thomas Beecham. Naar verluidt voegde deze ooit een celliste, wier spel hem niet kon bekoren, de volgende woorden toe: “Madam, you have between your legs an instrument capable of giving pleasure to thousands, and all you can do is scratch it.”
Tja. We zullen maar niet uitleggen wat Sir Beecham met deze double entendre bedoelde.
Ietwat angstaanjagend: de Poolse dirigent Artur Rodzinski verscheen ooit drie kwartier te laat op een repetitie. Wat bleek? Hij was vergeten zijn wapen mee te nemen en keerde spoorslags naar huis terug om het ding op te halen. Rodzinski had namelijk tijdens repetities en concerten altijd een geladen pistool op zak. Of dat was omdat hij op suggestieve wijze zijn leiderschap kracht wenste bij te zetten, of omdat hij zich sowieso nooit veilig voelde wordt niet helemaal duidelijk. Er zijn gelukkig geen aanwijzingen te vinden dat hij ooit op een orkestlid geschoten heeft.
Big Band leaders in de jazz konden er ook wat van. Zo mocht Benny Goodman in het kader van de-escalatie tussen de Sovjetunie en het westen een reeks optredens in Rusland verzorgen. Dat gebeurde in 1962, tijdens het hoogtepunt van de koude oorlog. Toen een bandlid naderhand gevraagd werd wat hij van de tour in Rusland gevonden had, merkte deze droogjes op dat elke tour van Goodman op Rusland uitdraaide. De woorden van de man spreken boekdelen over het tirannieke gedrag van de gevierde leader.
En dan Fritz Reiner....de verhalen die over deze van oorsprong Hongaarse dirigent de ronde doen maken dat u zich afvraagt of u nog wel naar de muziek van zo’n verschrikkelijk mens zou willen luisteren. Uit beschrijvingen van tijdgenoten komt het stereotype beeld van de nazi officier in Hollywood films naar voren. Deze orkestleider was een ijskoude sadist die precies weet hoe hij mensen onderuit moest halen.
Reiner loerde als een echte predator op de zwakste schakels van een orkest. Mensen die niet aan zijn eisen voldeden liet hij ten overstaan van alle muzikanten passages tientallen keren opnieuw spelen. Nooit verloor hij zijn zelfbeheersing, nooit werd hij grof – maar het was nooit goed genoeg. Gaf het slachtoffer wanhopig aan niet meer te weten wat er van hem verwacht werd, dan kreeg hij uiteindelijk de genadeslag en kon hij voorgoed vertrekken. Reiner heeft op die manier vele muzikale carrières geruïneerd. Niet dat hij er maar ook een minuut minder om sliep. De man bleef onder alle omstandigheden volstrekt onaangedaan. Het orkest wist waar het aan toe was; na afloop van een repetitie baadde iedereen in het zweet, behalve Reiner.
Tragikomisch is het volgende voorval. Reiner stond erom bekend zijn baton nauwelijks te roeren wanneer hij een ritme aangaf. Hij deed dat om het orkest te dwingen goed op hem te letten. Eén van de muzikanten dacht een grap te maken door een toneelkijker op de dirigent te richten, opdat hij de spaarzame bewegingen van het stokje beter zou kunnen waarnemen. Reiner, die altijd alles zag, pakte daarop een klein papiertje en schreef er iets op in al even kleine lettertjes. Vervolgens hield hij het papiertje omhoog, en wel zó, dat de grappenmaker het duidelijk in het vizier van zijn verrekijker kreeg. “Je bent ontslagen”, zo luidde de mededeling.
Toen Reiner het tijdelijke voor het eeuwige verwisselde, woonden voormalige orkestleden van hem zijn begrafenis niet bij. Een cynische verklaring daarvoor werd door één van hen gegeven: Reiner zou alvast van tevoren zijn kistdragers ontslagen hebben.
Uit dit alles mogen we concluderen dat Fritz Reiner bepaald niet geliefd was. Maar wel bewonderd; ook zijn vele vijanden gaven toe dat de Hongaar als weinig anderen een orkest naar een superieur niveau kon tillen. U gaat dat zondagavond horen in Oud Anders. We draaien dan het derde deel uit Beethoven’s zevende symfonie, zoals in 1955 vertolkt door het Chicago Symphony Orchestra onder leiding van de geniale onmens Fritz Reiner.
PLAYLIST OUD ANDERS, ZONDAG 24 MAART 2019 OP AAFM, 19.00 - 20.00 UUR
01 With A Gun - Steely Dan - 2.17
Je zou ze haast door elkaar halen, de Britse folkrockgroep Steeleye Span en het Amerikaanse Steely Dan. Dat is dan alleen maar aan de namen van de bands te wijten, want verder hebben ze niet veel met elkaar gemeen. Hier een nummer van Steely Dan’s meest succesvolle periode, de vroege jaren ’70. Het staat op Pretzel Logic uit 1974
02 Symphony No. 7: III Presto; Assai meno presto; Presto - Beethoven - 6.57
- zie boven -
03 Witness to An Invisible World - John Zorn & Insurrection - 3.27
Witness to An Invisible World staat op een van Zorn’s meest recente albums, getiteld Salem 1692. Het verwijst naar de heksenvervolgingen in het Amerikaanse plaatsje van die naam. Gezien de tijd waarin zich dit allemaal afspeelde (laat 17e eeuw) verwacht je eigenlijk een soort stemmige, polyfonische samenzang, maar nee: het wordt vlammende hardrock van de band Insurrection...
04 Calling Miss Khadija - Art Blakey And The Jazz Messengers - 7.22
Nummers van jazz drummer Art Blakey zijn allemaal even enerverend. U hoort Calling Miss Khadija van zijn album Indestructible uit 1964
05 Cedar Talking Live - Bert Barten - 2.59
Muzikant Bert Barten bevestigt sensoren aan bomen en beweert dat zodoende geluiden worden geregistreerd waaraan timbre, toonhoogte en tempo’s van de boom in kwestie afgeleid kunnen worden. Die gegevens worden dan vervolgens door een synthesizer naar een voor mensenoren begrijpelijk geluid omgezet. Voor Barten was dit blijkbaar voldoende om een boom als Jean Michelle Jarre of Philip Glass te laten klinken. Oud Anders meent dat Barten voor 99,99 % uitgaat van een compositie van hemzelf, en er vervolgens een ruisje aan toevoegt dat enigszins aan de natuur doet denken. Met andere woorden, hij pretendeert meer dan hij waar kan maken. Welaan, het nummer Cedar Talking klinkt niet slecht, daarom mogen we het hier best draaien. Wilt u meer van hem horen, luistert u dan naar de uitzending ‘Altijd Wat te Groen’ van woensdag 27 maart. Dit AAFM programma houdt zich op alle fronten bezig met een gezonde leefstijl en, in het verlengde daarvan, de ons omringende natuur
06 Sad-Eyed Lady Of The Lowlands - Bob Dylan - 11.17
Dylan kon natuurlijk geweldig knappe teksten schrijven, maar soms vraagt een luisteraar zich vertwijfeld af waar hij het in hemelsnaam over heeft. Dat is het geval met Sad-Eyed Lady Of The Lowlands van zijn succesalbum Blonde on Blonde. Neemt niet weg dat het muzikaal gezien een prachtig nummer is
07 Delirium - Roxanne Turcotte - 5.00
De elektroakoestische componiste Roxanne Turcotte uit Canada heeft heel wat interessante soundscapes gemaakt. Delirium is van haar album Désordres uit 2011
08 Filiae Maestae Jerusalem (Aria, largo) - Antonio Vivaldi - 6.53
Filiae Maestae Jerusalem is een motet dat verhaalt over de vrouwen van Jeruzalem die de dood van Jesus beweenden. Het wordt hier uitgevoerd door countertenor Gerard Lesné, begeleid door het ensemble Seminario Musicale
09 Diarra - Amadou & Mariam - 5.06
Het duo Amadou & Mariam bestaat uit zangeres Mariam Doumbia en zanger/gitarist Amadou Bagayoko. De twee staan ook wel bekend als "the blind couple from Mali", ze zijn namelijk allebei blind. Ze maken een aantrekkelijke mix van traditionele Malinese muziek en westerse pop
10 Torrek - Hildur Gudnadottir - 2.19
De cello van Hildur Gudnadottir uit IJsland klinkt anders dan die van anderen: een tikkeltje onherbergzaam, melancholiek en mooi. Torrek is van haar album Saman uit 2014
11 Preludes Livre 2: Brouillards - Claude Debussy - 2.49
Debussy’s impressie van de mist volgens pianist Zoltan Kocsis
