Donderdag 16 juni 2016
Oudere katholieke luisteraars weten het nog: de mis werd ongeveer tot de vroege jaren ’60 in het Latijn voorgedragen. Daarbij werden dan onderdelen van de liturgie, zoals het Kyrie en Credo in het Gregoriaans gezongen. Dat nam dan meestal de vorm aan van een een soort vraag en antwoord spel. Het koor of de priester zong voor en de beminde gelovigen antwoordden.Hoewel Gregoriaans niet echt gemakkelijk is om goed uit te voeren, konden niet bijster getrainde stemmen de monodie (eenstemmigheid) van deze stijl nog wel enigszins bijbenen. Hoewel...schrijver dezes, oud genoeg om de laatste ademtocht van de Gregoriaanse mis nog meegemaakt te hebben, meent zich te herinneren dat de parochianen het ook wel eens op een stuurloos jammeren lieten uitlopen. Ja, wat wil je na een week hard werken. Wat dat betreft zul je toch in Limburg wonen, om elke zondagochtend met je mijnwerkerslongen het do-re-mi te vergruizen tot het geratel van een kango.
Oud Anders draait zondagavond het volledige ‘Lamentations for Five Voices’ van Robert White (1538 – 1574). Luisteraars die niet beter weten zullen zeggen dat het kerkmuziek is. Men zingt immers in het Latijn, en hier en daar doet het in de verte denken aan het Gregoriaans. Maar of het stuk tot de kerkmuziek behoort? Ja en nee. De stijl die u gaat horen wordt polyfonie (meerstemmigheid) genoemd. Ooit werd dat wel gezongen tijdens missen, maar men is er mee opgehouden. Ervoor in de plaats kwamen de vocale werken van de grote klassieke componisten als Bach en Mozart. Aan het begin van de 20e eeuw werden die weer ingeruild voor de oude Gregoriaanse praktijk.
U kunt zich afvragen waarom die zo weelderig klinkende polyfonie nou eigenlijk afgedankt werd. Daar zijn verscheidene redenen voor aan te voeren. Ten eerste kon de katholieke kerk zich niet helemaal onttrekken aan de invloed van het opkomende protestantisme. Deze religieuze omwenteling maakte korte metten met alles wat beschouwd werd als overbodige versiering. Schilderijen, beelden, maar ook de polyfonische werken moesten het daarbij ontgelden. Het meerstemmig zingen was namelijk te overdadig en werd bovendien in het Latijn gedaan, een taal die het volk niet verstond. Moreel gezien hadden de protestanten wel min of meer gelijk; als kerkleiders wilden dat de Heilige Geest in het volk zou neerdalen, dan kon dat maar beter gebeuren op een manier die de gemiddelde burger begreep. En dan komen we op wat waarschijnlijk een belangrijker reden is voor de afschaffing van de polyfonie: het is doodgewoon te ingewikkeld. Niet om naar te luisteren, want het klinkt prachtig; nee, de moeilijkheid zit hem in de uitvoeringspraktijk. Gaat u maar na: de meeste stukken uit het polyfonische repertoire zijn geschreven voor vier, vijf, zestien of zelfs veertig (!) verschillende stemmen. Het is uitgesloten dat de gelovigen zoiets meezingen. Dat worden honderd valse starts bij de eerste drie noten. Zelfs een redelijk getraind lekenkoor kan het niet aan. Laten we het zo stellen: je vraagt een kind dat nog maar net de tafels van 1 t/m 10 machtig is nu eenmaal niet om een differentiaalvergelijking op te lossen. Want dat is het, polyfonie: hogere wiskunde voor tot op het bot geschoolde kelen. Het gaat pas goed na jaren van professionele toewijding, en dat betekent vele uren per dag oefenen. Wie heeft daar nou de tijd en het doorzettingsvermogen voor?
Mocht u dit alles afschrikken, dan herhalen we het nog maar eens: polyfonie is moeilijk om uit te voeren, maar ligt gemakkelijk in het gehoor. Bij de beste componisten van de Renaissance treffen we een rijkdom aan melodieën aan waar slechts weinig toonzetters na hen aan konden tippen. Luisteraars die enigszins thuis zijn in klassieke muziek kennen grote namen als Ockeghem, Josquin, Palestrina, Tallis, Byrd en Allegri. De Engelsman Robert White wordt echter nogal eens over het hoofd gezien. Dat is jammer, want zijn Lamentations behoren zonder meer tot het allermooiste wat de polyfonie heeft voortgebracht. U zou haast geloven dat de man engelen zag zingen toen hij zijn meesterwerk componeerde.
Voor het gemak hebben we de 22 minuten durende Lamentations in twee delen opgeknipt. Dat kan, want er treden een paar natuurlijke pauzes op in het stuk, waarvan die op ongeveer de helft de langste is. Daar hebben we er dus de schaar ingezet. Het eerste deel hebben we aan het begin geplaatst, het tweede deel sluit de uitzending af.
Domine, quis habitabit van Robert White (ook wel Whyte)
Playlist OUD ANDERS, zondag 19 juni 2016
01. Manila Envelope - Brian Eno & Robert Fripp - 5.27
02. Lamentations deel 1 - Robert White - 11.15
03. Alice in Wonderland - Bill Evans - 8.35
04. Tableau I für Orchester - Roman Haubenstock-Ramati - 11.21
05. BabopbyeYa - Janelle Monae - 8.47
06. Lamentations deel 2 - Robert White - 10.55
