Donderdag 18 februari 2016
Tijdens de tweede wereldoorlog trokken vele componisten naar veiliger oorden. Gezien de etnische achtergrond van sommigen onder hen was dat niet meer dan logisch. Iemand als Arnold Schönberg, de uitvinder van de twaalftoonstechniek, behoorde tot een Oostenrijkse, joodse familie van de lagere middenklasse. Hij wachtte het oordeel van de nazi’s over zijn muziek niet af; daarnaast maakte hij zich weinig illusies over wat zij voor hem en zijn joodse lotgenoten in petto hadden. In 1934 verliet hij Europa en vestigde zich in California. De Russische componist Igor Stravinsky volgde hem vijf jaar later. Stravinsky was weliswaar niet van joodse afkomst, maar zijn werken werden door de Duitse overheersers al vroeg ‘Entartet’ verklaard. Ook hij wachtte niet totdat hij een definitief Berufsverbot zou krijgen.Voor de meeste kunstenaars is het moeilijk werken in een sfeer van onderdrukking. Als het kan gaan ze dus weg om zich elders aan hun roeping te wijden. Een uitzondering was misschien Pablo Picasso. Ook al mocht de Spaanse grootmeester niet meer meedoen aan tentoonstellingen, hij bleef in Parijs gewoon doorgaan met het scheppen van kunstwerken die in de ogen van de Duitsers geen genade konden vinden. Beroemd is de anekdote over de Duitse officier die hem in zijn atelier bezocht. Wijzend op een hypermodern schilderij dat dood en verderf tot onderwerp had, vroeg de man aan Picasso of hij dit gemaakt had. Waarop de schilder antwoordde: ‘Nee, dat hebt u gemaakt”.
Picasso kwam weg met zijn vrijpostige repliek. Men kan zich afvragen waarom de Duitsers hem min of meer met rust lieten; was het misschien het respect voor iemand die al tientallen jaren wereldroem genoot? Of slaagde hij erin om de vijand met zijn charismatische persoonlijkheid zijn wil op te leggen? Dat laatste is niet ondenkbaar. Talloze biografieën over Picasso geven een beeld van een man die zijn medemensen als het ware hypnotiseerde. Voor krachtpatsers hadden de nazi’s groot ontzag; per slot van rekening was hun schrikbewind voortgekomen uit een man die over dezelfde biologerende eigenschappen beschikte.
Kurt Weill, Ernst Krenek, Paul Hindemith, Bela Bartok, zij allen ontvluchtten het repressieve klimaat van Europa vlak voor of tijdens de oorlogsjaren. Zoals we weten bleven er echter ook velen achter. Zij gingen hun noodlot tegemoet. Getalenteerde musici als Viktor Ullman, Erwin Schulhoff en ook onze Nederlandse Leo Smit kwamen om in concentratiekampen.
De Griekse Iannis Xenakis deed wat eigenlijk niemand van een kunstenaar verwacht; hij sloot zich aan bij het ondergrondse verzet en vocht tegen de bezettende troepen van de asmogendheden Italië en Duitsland. We moeten hier een kanttekening bij plaatsen: alhoewel als kind al gefascineerd door muziek, was Xenakis ten tijde van de Duitse bezetting strikt genomen nog geen scheppend kunstenaar. Hij studeerde natuur- en wiskunde, recht, architectuur en antieke literatuur aan de Nationale Technische Universiteit van Athene, en gold daar als een hoogbegaafde jongeman. Zijn overmaat aan wetenschappelijke talenten belette hem blijkbaar niet om de wapens ter hand te nemen. Xenakis groeide uit tot een volleerd guerrillastrijder die op de dodenlijst van de Duitsers terecht kwam.
Xenakis’ betrokkenheid bij de partisanenbeweging was van korte duur. Al snel voelde hij zich meer op zijn plaats in ELAS, het communistische bevrijdingsleger van het Griekse volk dat zich tegen alle bezetters keerde. Ook de Britten die na de verdrijving van de Duitsers in 1944 de oude Griekse monarchie wilden herstellen werden als zodanig gezien. Het was dan ook tijdens een schermutseling met Engelse tanks dat Xenakis door een granaat werd getroffen en zijn linkeroog verloor.
Na de oorlog voltooide de heldhaftige Griek zijn studies, min of meer tegen heug en meug; hem was allengs duidelijk geworden dat zijn hart bij de muziek lag. Hij zou dan ook geen wetenschappelijke carrière nastreven. Dat wil zeggen, in zekere zin deed hij dat wel: wat hij geleerd had aan de universiteit diende als basis voor een muzikaal oeuvre dat zijn weerga in de moderne westerse klassieke muziek niet kent. Kansberekening en andere ingewikkelde formules vindt men in zijn partituren in even grote getale terug als de gebruikelijke muzikale notaties. Of met de invoering van wiskundige wetmatigheden elk sprankje leven in een compositie om zeep gebracht werd? Zeer beslist niet. Fellere muziek dan die van Xenakis is nauwelijks gecomponeerd. De energie spat ervan af, zo heftig zelfs, dat de luisteraar bijna zou denken dat voor Xenakis de tweede wereldoorlog voor altijd doorging. Emotie genoeg dus, ook al klinkt het allemaal heel ongewoon. Niet voor Xenakis; die stelde dat het nu juist Bach was, en niet hij, die met de formulering van de westerse harmonieleer een rare afwijking binnen het akoestische programma van het universum had geschapen. Volgens hem maakte zijn strenge, logische muziek een grotere kans om een tophit te worden op de kosmologische billboards.
Zondagavond gaat u naar iets luisteren waar de marsmannetjes wel oren naar hebben. Oud Anders draait dan ‘Herma’, een wiskundig volledig doorberekende compositie voor piano solo. Er komt geen pianist bij aan te pas, want menselijke handen kunnen het nauwelijks spelen. Het geheel werd dan ook gerealiseerd met behulp van de computer. Dat zou u niet zeggen, het klinkt namelijk wel degelijk alsof er iemand op de toetsen van een klavier zit te hameren. Dat is dan de enige concessie die Xenakis deed ten aanzien van muziek: hij maakte gebruik van de klanken van traditionele instrumenten. Zelfs dit genie wist immers niet waar ze drie miljoen lichtjaar verderop hun muziek op spelen.
Playlist OUD ANDERS, zondag 21 februari 2016 op AAFM, 22.00 - 23.00 uur
01. Yosel Yosel - Gabriele Coen Jewish Experience - 3.57 album Yiddisj Melodies in Jazz
02. Nocturne voor cello & orkest (Orig. 'six Morceaux' Io. 19 For Piano No. 4) - Tchaikowsky - 4.59
03. Improvisation Libre - Soliman Gamil op de Qunan - 3.05
04. Salve Regina, RV 616: Et Jesum & O Clemens - Vivaldi - 4.35
05. Hitcock Suite - Klaus Schulze - 8.04 - real colours, the ultimate edition cd26 - 8.04
06. Double Windsor - Sylvie Courvoisier - 10.37 titelnummer gelijknamige album
07. You Know What You Could Be - The Incredible String Band - 2.43 the 5000 spirit or layers of the onion
08. Herma - Iannis Xenakis - 6.38
09. Dziewczyna Swarozyca - Percival - 6.05 Poolse neofolk
