Woensdag 14 oktober 2015
Micropolyfonie, wat is dat? Naam en concept van deze muzikale vorm – of vormloosheid, zo u wilt – werden bedacht door de Hongaarse componist György Ligeti. Om uit leggen wat hij er nou precies mee bedoelde beginnen we bij het begin en bekijken de gang van zaken bij het welbekende ‘Vader Jacob’.Dit kinderliedje is een zogeheten canon, waarbij op een bepaald punt in de tekst een tweede zanger bijvalt en het gezongene exact imiteert. Dus u zingt ‘Vader Jakob, Vader Jakob’, en precies op het moment dat u verder gaat met ‘Slaapt gij nog’, begint uw eerste zangpartner met zijn ‘Vader Jakob’. Er komt nog een derde zanger bij die invalt bij het einde van het ‘Vader Jakob’ van de tweede, enzovoorts. Dit is de simpelste en strengste vorm van canon zingen, maar u herinnert zich vast nog wel dat het op de basisschool meestal op een geweldige puinhoop uitliep. Kinderen lagen dubbel van het lachen, en de onderwijzer die wanhopig orde in de chaos trachtte te scheppen brulde op den duur het ‘Bim bam bom’ woest boven iedereen en alles uit. Einde van het liedje.
Op zo’n eenvoudig niveau kan het dus al behoorlijk misgaan. Probeert u zich eens voor te stellen wat er gebeurt als we het iets ingewikkelder maken: we laten de tweede zanger weliswaar invallen op dezelfde tijd (bij het eerste ‘Slaapt’ dus), maar dan niet in de toonhoogte van “Va-”, maar in die van “Ja-“. De derde zanger pakt de toonhoogte “Ja-” van de tweede zanger op, en dit patroon herhaalt zich bij iedere toegevoegde stem, zodat er dus steeds hogere stemmen bijkomen. Ook kunnen we inversie toepassen: de melodie wordt door de tweede zanger in omgekeerde volgorde ingezet, al dan niet een hele noot lager of hoger dan die van zijn voorganger. We komen dan al in de buurt van de min of meer zelfstandig bewegende tegenstemmen zoals die in de polyfonie opereren, vooral als we ook nog eens het ritme gaan veranderen. Dat laatste kan een componist niet willekeurig doen; er zijn in de polyfonie allerlei regels die voorschrijven waar en hoe een ritme mag afwijken zonder dat het geheel uitdraait op een kakofonie.
Ligeti ging nog een paar stappen verder in zijn specifieke polyfonische structuren. Halen we ‘Vader Jakob’ er weer even bij, dan deed hij dat bijvoorbeeld zo: tweede zanger pakt niet de exacte toonhoogte van het “Ja-“ van zijn voorganger, maar gaat er een kwartnoot, een achtste of zelfs een zestiende noot onder of boven zitten. Met andere woorden, hij verkleinde de toonafstand tussen de in te zetten zangpartijen. Aha! Vandaar de naam micropolyfonie. Hij lette er daarbij op dat de koorleden die tot dezelfde zangstem behoorden van elkaar in timbre (klankkleur) verschilden. Voor zijn doel zou Ligeti nooit een groep als Anonymous4 gebruikt hebben, waarin de vier sopranen vrijwel identiek klinken. Het ging hem in alle opzichten om de minieme verschillen.
De compositie ‘Lux Aeterna’, het Eeuwige Licht, werd opgesteld volgens Ligeti’s microtonale versie van de polyfonie. Met zijn tot in alle details uitgewerkte kunstgrepen creëerde hij een zangstuk waarin er geen duidelijke melodie meer te onderscheiden viel, en waar het optreden van tweede, derde en verdere zangers zich niet meer liet aanwijzen. Stemmen verloren hun individuele karakter; het geheel deed aan als een fluïdum waarin ongedefinieerde klanken heen en weer bewogen als bij eb en vloed. Zingen tussen klank en ruis: ‘Lux Aeterna’ verrast niet met een meeslepende melodie, maar dompelt u onder in een klankwolk.
Nu zou u kunnen denken dat een dergelijk experiment onmogelijk een mooie resultaat kan opleveren. Dat is echter een misvatting. U weet weliswaar niet goed wat u hoort, maar het klinkt prachtig. De beroemde filmregisseur Stanley Kubrick vond dat blijkbaar ook, want hij gebruikte Ligeti’s muziek voor zijn meesterwerk ‘2001: A Space Odyssey’.
Zondagavond draait Oud Anders Ligeti’s ‘Lux Aeterna’ voor 16 (!) solostemmen. Het is een zinsbegoochelende compositie die u meevoert naar onbekende oorden. Mocht de bedwelming u in de loop van het stuk te zwaar vallen, denkt u dan aan de schoolmeester van hier boven... en roep maar, “Bim bam bom!”.
Playlist OUD ANDERS, zondag 18 oktober 2015 op AAFM van 22.00 tot 23.00 uur
01. Amnesia - Keith Richards - 3.35
02. Aida - Miles Davis- 8.09
03. Lux Aeterna - György Ligeti - 9.41
04. Sticks and Stones - John Carter & Bobby Bradford - 6.41
05. Piano sonata no. 6 - Galina Ustvolskaya - 6.40
06. Crystal Lake - Klaus Schulze - ca. 12.00
