Donderdag 10 september 2015
De geschiedenis van vrouwen werd door hitsige mannen geschreven. Of het nu ging om een vrouw die zich tijdens haar leven met weinig anders bezig hield dan de lichamelijke liefde (Messalina), of om een onbevlekte ontvangenis (Maria), op een of andere manier kwam het thema seks bij vrouwen altijd om de hoek kijken zodra ze in de annalen van de geschiedenis opgenomen werden. Daar zorgde het sterke geslacht wel voor, want het optekenen van historische feiten was vroeger voorbehouden aan mannen. Vrouwen schreven niet of nauwelijks; ze konden het niet of mochten het niet.Lezen we de naam Sappho (ca. 630-570 v. Chr.), dan menen we het allemaal te weten. Dat was toch die vrouw die op het eiland Lesbos een kostschool dreef voor jonge meisjes? Ze onderwees hen in de kunsten, en in nog wel wat meer: de dichteres en muzikante zou, met het aan haar toevertrouwde jonge vlees voor het grijpen, een leven van schaamteloze losbandigheid geleid hebben. Deze geruchten brachten schrijvers als Ovidius ertoe om vijfhonderd jaar na de dood van Sappho de geografische aanduiding ‘Lesbisch’ om te smeden tot een synoniem voor de homo-erotische liefde tussen vrouwen. Zo’n duizend jaar later vergrootte de katholieke kerk de mythevorming door de schaarse antieke bronnen met betrekking tot Sappho en de haren zoveel mogelijk te vernietigen. Ons resteert dus niet veel meer dan de confabulatie van ontelbare fantasten die gedurende tweeënhalf millennium het hunne hebben toegevoegd aan het verhaal van de historische Sappho.
Mondelinge overlevering heeft grotendeels ons beeld van Sappho bepaald. Gelukkig is er nog wel iets van het werk van de oorspronkelijke kunstenares bewaard gebleven. Dat hoopt men althans; er bestaan weliswaar geen manuscripten meer van Sappho zelf, maar fragmenten van haar omvangrijke oeuvre zijn tot ons gekomen via citaten uit de werken van anderen. De vraag blijft natuurlijk in hoeverre die citaten aangepast werden door hen die over haar schreven. Wetenschappers letten bij hun onderzoek op het literaire gehalte van de quotaties; hoe hoger het niveau, des te groter de kans dat het inderdaad om authentieke fragmenten van de dichteres gaat. Niet voor niets werd Sappho door iemand als Plato ‘de tiende muze’ genoemd; haar reputatie als buitengewoon begaafd dichteres stond buiten kijf.
Eén volledig gedicht, tien bijna volledige, en een aantal fragmenten wijzen erop dat Sappho voornamelijk het verlangen naar de lichamelijke liefde beschrijft. Daarin spelen jonge meisjes een grote rol. Houdt u echter in gedachten dat menig woord in het moeilijk vertaalbare Aeolische Grieks van Sappho’s tijd en omgeving zowel op mannen als vrouwen betrekking kon hebben. Daarbij komt dat dat de oude Grieken niet in termen van verschillende seksuele geaardheid dachten. Het was in die tijd volstrekt normaal om seks te hebben met iemand van het eigen geslacht, ook als het een jong kind betrof.
Al met al wordt het erg lastig om aan te tonen dat Sappho lesbisch geweest zou zijn; wel staat vast dat ze de schoonheid van haar meisjes bewonderde.
Voor ons programma is het van belang om te weten dat gedichten in de dagen van Sappho bedoeld waren om te zingen. Toentertijd bestond er helaas nog geen enkele vorm van muzieknotatie, dus we kennen de toonzetting van haar lyriek niet. We zullen die ook nooit precies weten te achterhalen. Desondanks beijveren vele muziekarcheologen zich om aan de hand van historische afbeeldingen van muziekinstrumenten en de rudimentaire notatie van later datum de klanken van Sappho’s muziek te reconstruren.
Het Ensemble Melpomen heeft op het gebied van de reconstructie van muziek uit de oudheid haar sporen verdiend. Het Sapfische gezang dat wij u komende zondag laten horen is afkomstig van hun album ‘Sappho and her Time’. Het nummer heet ‘Kleis’, en zou eventueel naar Sappho’s moeder of dochter kunnen verwijzen, die beiden deze naam droegen. Het woord kan echter ook dienstmeisje betekenen, dus het wordt niet duidelijk aan wie ze hier haar liefde betuigt.
Vraagt u zich tijdens het luisteren niet zozeer af of dit nu wel de echte muziek van Sappho is. De compositie klinkt prachtig en heeft als zodanig bestaansrecht. Bovendien verleent de legende rondom Sappho de muziek de nodige erotische beladenheid; want wie weet is het allemaal wel waar en deelde de matrone het bed met velen onder haar leerlinges. We zullen het nooit weten.
Playlist OUD ANDERS, zondag 13 september 2015 op AAFM van 22.00 tot 23.00 uur
01. Adios - Benjamin Clementine - 4.17
02. On a Black Horse-Linearity - Avishai Cohen - 4.17
03. Lamentu di i Ghjuvannali - Madrigalesci - 4.56
04. Goldhorn - Accordion Tribe - 4.33
05. Sappho: Kleis - Ensemble Melpomen - 2.49
06. Kiparra Awakenings - anoniem - 5.29
07. Elijahu Hanavie - Collegium Musicum Judaicum Amsterdam - 2.53
08. Noche Tenebrosa - Manuel Marrero de Armas - 5.38
09. Sonate in c sharp minor - Finale moderato - Mel Bonis - 4.25
10. Flora Hora - Joseph Moskowitz - 3.16
11. Te Pito Te Henua (De navel van de wereld) - Tararaina - 2.33
